Ca dao than thân là một mảng đề tài quan trọng trong kho tàng ca dao Việt Nam. Những câu ca dao này thường được cất lên từ tiếng lòng của người phụ nữ trong xã hội phong kiến, với những lời than thở về số phận hẩm hiu, cuộc sống cơ cực và khát vọng về hạnh phúc bình dị.
Ca dao than thân thường sử dụng hình ảnh ẩn dụ, so sánh để thể hiện nội dung. Những hình ảnh này thường được lấy từ thiên nhiên, sinh hoạt đời thường.
Thân em như hạt mưa rào,
Hạt rơi xuống giếng, hạt vào vườn hoa
Thân em như hạt mưa sa
Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày
Thân em như miếng cau khô,
Người thanh tham mỏng, kẻ khô tham dày
Thân em như giếng giữa đàng
Người thanh rửa mặt, người phàm rửa chân
Bứt đi thì dạ không đành,
Cách xa nhân ngãi như chỉ mành thắt gan
Người ta đi đôi về đôi
Thân em đi lẻ về côi một mình
Thân em như trái sầu riêng
Kẻ thì nói dở người thì khen ngon
Người ta rượu sớm trà trưa
Thân em đi sớm về trưa cả đời
Lạy trời ứng nghiệm một lời
Cho em gặp được một người em thương
Thân em như cá giữa rào,
Kẻ chài, người lưới biết vào tay ai?
Thân em như đóa hoa rơi,
Phải chăng chàng thật là người yêu hoa?
Thân em như chẽn lúa đòng đòng
Phất phơ giữa ngọn nắng hồng ban mai
Thân em như củ ấu gai
Ruột trong thì trắng, vỏ ngoài thì đen
Ai ơi nếm thử mà xem
Nếm ra mới biết rằng em ngọt bùi
Thân em như hạc đầu đình,
Muốn bay chẳng cất nổi mình mà bay
Thân em như rau muống dưới hồ,
Nay chìm mai nổi ngày mô cho thành?
Thân em như ớt chín cây,
Càng tươi ngoài vỏ càng cay trong lòng
Thân em như cá trong lờ,
Hết phương vùng vẫy biết nhờ nơi đâu
Thân em như thể cánh bèo,
Ngược xuôi xuôi ngược theo chiều nước trôi
Thân em như cỏ ngoài đồng,
Buồn thì anh nhổ, anh trồng rau răm
Thương thay thân phận con tằm,
Kiếm ăn được mấy phải nằm nhả tơ
Thương thay lũ kiến li ti,
Kiếm ăn được mấy phải đi tìm mồi
Thương thay hạc lánh đường mây,
Chim bay mỏi cánh biết ngày nào thôi
Thương thay con cuốc giữa trời,
Dầu kêu ra máu có người nào nghe
Thân em như cánh chuồn chuồn
Khi vui nó đậu, khi buồn nó bay
Muối ba năm muối vẫn còn mặn
Gừng chín tháng gừng hãy còn cay
Đôi ta nghĩa nặng tình dày
Có xa nhau đi nữa cũng ba vạn sáu nghìn ngày mới xa
Thân em như giọt nắng xuân,
Mơ vào cửa phủ thấm vần thơ anh
Thân em vất vả trăm bề,
Sớm đi ruộng lúa, tối về ruộng dâu.
Có lược chẳng kịp chải đầu,
Có cau chẳng kịp têm trầu mà ăn.
Thân em như cột đình trung,
Tay dơ cũng quẹt, tay phung cũng chùi
Thân em như cúc mọc bờ rào,
Kẻ qua ngắt nhụy, người vào bẻ bông
Ca dao than thân là một loại hình nghệ thuật độc đáo, mang giá trị nhân văn sâu sắc. Những câu ca dao này không chỉ là tiếng lòng của người phụ nữ trong xã hội phong kiến mà còn là tiếng nói chung của những con người bị áp bức, bóc lột trong mọi thời đại.
